Tôi từng là một người cực kỳ bi quan, và luôn nghĩ rằng đó chỉ là vấn đề tính cách cá nhân của mình. Sau này, khi đọc sách và suy ngẫm sâu hơn, tôi mới dần nhận ra: Bi quan không phải là một khiếm khuyết của số ít người, mà nó giống như cài đặt mặc định của loài người.

Tin xấu dễ lan truyền hơn tin tốt, mối đe dọa dễ được ghi nhớ hơn cơ hội, và một lần thua lỗ lớn có sức nặng tâm lý vượt xa nhiều lần thu được lợi nhuận cùng quy mô. Ở góc độ tiến hóa, một cách giải thích hợp lý là: Sự bi quan vốn dĩ là một “thuật toán di truyền” đã bảo vệ con người thời nguyên thủy, nhưng dần trở nên không phù hợp trong môi trường hiện đại.

Giả sử bạn là một người nguyên thủy đi săn, đột nhiên nghe thấy tiếng động từ bụi cỏ. Bạn sẽ chọn tin đó là một con thỏ, hay giả định trước rằng đó là một con thú dữ? Trong một môi trường đầy rẫy rủi ro chết người, quá lạc quan lại thành điểm yếu. Về lâu dài, những cá thể thận trọng hơn, dễ đánh giá cao nguy hiểm hơn lại có cơ hội sống sót và sinh sản cao hơn.

Hệ thống nhận thức của con người không được thiết kế để nhìn rõ thế giới, mà là để “tránh những sai lầm chí mạng”. Mục tiêu nền tảng này sẽ tạo ra một số xu hướng bi quan ổn định một cách hệ thống.

Thứ nhất, ác cảm với mất mát (Loss Aversion). Nỗi đau khi mất 100 đô lớn hơn rất nhiều so với niềm vui nhận được 150 đô.

Thứ hai, thiên lệch khả dụng (Availability Bias). Tin tức về tai nạn máy bay khiến nhiều người vô thức nghĩ rằng đi máy bay rất nguy hiểm, mà quên mất rằng về mặt thống kê, đây vẫn là một trong những phương tiện an toàn nhất.

Thứ ba, cơ chế quy kết quá mức và tự trách bản thân. Con người thường dễ đổ lỗi thất bại cho “bản thân mình không đủ tốt”, nhưng lại quy thành công cho “chỉ là may mắn”, đây cũng là mảnh đất tâm lý cho hội chứng kẻ mạo danh tồn tại lâu dài.

Trong xã hội hiện đại, hệ thống nhận thức thiên về bi quan này lại được mạng xã hội khuếch đại thêm. Thuật toán của nền tảng vốn ưu ái sự sợ hãi, tức giận và lo lắng, vì những cảm xúc ấy giữ chân người dùng lâu hơn, lan truyền nhanh hơn. Sự bi quan của chúng ta không chỉ là tự phát, mà còn được nuôi dưỡng liên tục.

Vậy, đối mặt với chủ nghĩa bi quan gần như được lập trình sẵn trong mã nguồn con người, chúng ta có thể làm gì?

Điều nguy hiểm nhất của bi quan là: Não bộ tự nhiên áp dụng kiểu “thành công hoặc thất bại, an toàn hoặc tử vong” – một lối kể chuyện nhị nguyên. Nhưng phần lớn các quyết định trong thực tế không bao giờ chỉ là chọn một trong hai, mà là vấn đề xác suất. Nếu cứ tiếp tục nhìn nhận thế giới bằng tư duy thắng thua, chắc chắn bạn sẽ liên tục thất vọng.

Góc nhìn sát thực tế hơn chính là tư duy giá trị kỳ vọng.

Giống như ví dụ về tai nạn máy bay, tai nạn tưởng chừng rất đáng sợ theo trực giác, nhưng về mặt kỳ vọng, nó thấp hơn cảm nhận chủ quan rất nhiều. Một kết quả có đáng để làm hay không, mấu chốt không phải là “nếu thất bại thì có kinh khủng không”, mà là giá trị kỳ vọng lâu dài của nó là dương hay âm.

Giá trị kỳ vọng thành công (EV) = Xác suất thành công × Lợi ích khi thành công − Xác suất thất bại × Tổn thất khi thất bại.

Khi bạn phát hiện một việc: dù thất bại thì thiệt hại vẫn ở mức chấp nhận được; còn nếu thành công thì hiệu ứng đòn bẩy lại rất lớn. Vậy lựa chọn thực sự lý trí không phải là đắn đo có nên bắt đầu hay không, mà là nên thử thêm vài lần.

Elon Musk từng nói, chỉ cần một ý tưởng không vi phạm các định luật vật lý, thì bằng cách tăng thời gian và nguồn lực, về lý thuyết đều có thể thực hiện được. Có lẽ đây là biểu đạt chủ nghĩa lạc quan triệt để nhất mà tôi từng nghe. Giá trị thực sự của nó, có lẽ không phải đảm bảo thành công, mà là: từ chối tuyên bố bất khả thi trước khi thử nghiệm.